Sông Giăng bắt nguồn từ vùng thượng du Hạnh Lâm chảy qua Thanh Mỹ, Thanh Liên, Thanh Tiên, Thanh Lĩnh rồi hòa nhập vào dòng sông Lam ở địa phận huyện Thanh Chương đất Nghệ.
Sông Giăng cũng là nơi sinh tụ của cá mát, loại cá quen sống ở vùng nước ngọt, mình cá có từ 6 đến 8 chấm đen, còn vi cá thì màu hồng. Cá mát nhỏ con chỉ bằng hai ba ngón tay người lớn. Con lớn nhất cũng chỉ nặng từ 0,5kg đến 0,8kg. Loài cá này sống thành từng đàn ở các khe đá và nơi có dòng nước chảy xiết, chúng thường đi kiếm ăn vào ban đêm. Từ chập tối trở đi cá bắt đầu theo nhau đi tìm kiếm các loại côn trùng có trên mặt nước hay các loại rong tảo bám trong bờ bụi. Ăn no rồi chúng kéo nhau đi tìm bầu bạn trong dòng nước.
Bắt đầu từ tháng 8 âm lịch là mùa cá mát. Ở vùng nông thôn ven sông giăng, các cụ xưa thường kén cá mát cho con gái con dâu ăn sau khi sinh nở bởi cá mát vừa lành vừa bổ, thịt lại thơm ngon, mỡ béo và ít xương và loài cá này được coi là món ăn ngon chỉ sau tương và nhứt của người dân nơi đây. Đặc biệt là lợi sữa hạn chế các chứng bệnh tim mạch rất thích hợp với sức khỏe các bà mẹ cho con bú, các cụ có tuổi và các người béo phì.
Tục ngữ miền trung ngày xưa có câu: " Bể, thu đao; Rào, rầm mát" cũng có nghĩa là nước mặn thì có cá thu và cá đao còn nước ngọt thì có cá rầm cá mát; cũng có nghĩa là những giống cá đó đều là những loại cá ngon nổi tiếng nên còn truyền tụng cho tới tận bây giờ. Trước đây ở các trợ miền xuôi hai bên bờ sông lam đều thấy bán cá mát. Con bé nhất cũng phải nửa ký, con to xấp xỉ một cân. Thế nhưng chẳng biết vì đâu mà cá mát ngày càng trở lên khan hiếm nữa và nhỏ đi nhiều. Có người nói do tại lòng tham của con người không biết bảo vệ nguồn lợi tự nhiên đã đánh bắt mìn hoặc dùng kích điện ba pha nên cá không kịp sinh nở và đang có nguy cơ cạn kiệt.
Những người sành bây giờ phải đi lùng ở các chợ 32, chợ chùa, chợ giăng và các chợ nhỏ ven sông giăng mới kiếm nổi bữa cá vừa ý.
Cá mát ngon nhất là cái đầu vì đầu cá mát mềm ăn thấu cả xương, mùi vị ngon thơm bùi béo. Cư dân các xã miền núi thường mò bắt cá ngay trong các khe đá ngọn nguồn. Cá bắt được nếu ít thì kho "thơi", nhiều thì họ nướng ăn dần, nhiều hơn nữa thì mang ra chợ bán lấy tiền mua thứ khác. Cá mát kho hay rán đơn giản như những loài cá khác. Phi hành mỡ rồi rán cho khô ròn, con cá vàng ươm trông đã muốn ăn rồi. Nhưng theo cách nấu miền trung thì họ còn phải giã tỏi, thái ớt, bỏ tiêu hòa vào nước mắm ngon hoặc tương nam đàn rồi chút tất cả vào chảo cá nóng trên bếp, trộn đều lên một chập nữa cho ngấm gia vị. Lúc này chảo cá bốc khói thơm ơi là thơm.
Thế là xong món cá rán và ta chỉ việc bày ra mâm nhấm nháp với bia hay rượu tùy lòng ai muốn. Cá mát còn cách ăn nướng nhưng phải có que tre tươi kẹp từ đầu tới đuôi từng con một rồi đổ than hoa vào chỗ nào có thể chứa và có vỉ sắt phủ trùm lên trên rồi mới đặt kẹp cá lên vừa quạt vừa nướng lật lại trở đều hai mặt cho tới khi thấy cá vàng ươm chảy mỡ tỏa thơm là được.
Cá nướng sẵn mua ngoài chợ về chủ yếu là đem kho bằng cách xào hành mỡ rồi đổ cá nướng vào và lật trở đều hai mặt. Ít phút sau đổ nước mắm hoặc tương nam đàn đã hòa đủ cay tiêu tỏi cho ngập chảo cá rồi đun nhỏ lửa cho tới khi nước cạn sền sệt thì thôi.
Các quán hàng ăn vùng thượng nghệ an thường có món cá mát kho hoặc rán làm theo những kiểu cách trên ăn cũng ngon như cá biển ở nhà. Thành phố Vinh mới có rải rác một vài nhà hàng lớn đưa cá mát vào thực đơn trong mùa, những ngày tháng khác không có vì giống cá này đã trở lên quý hiếm.
Con sông giăng đầu nguồn nước trong xanh, rừng cây bạt ngàn hoa đồng cỏ dại xum xuê lại thêm những con cá mát béo lành thơm ngon thật là quý hiếm. Cảm ơn thiên nhiên đã ban tặng cho một vùng đất nước miền trung cảnh quan hùng vĩ và miếng ngon sông suối không phải nơi nào cũng có được.
Sông Giăng cũng là nơi sinh tụ của cá mát, loại cá quen sống ở vùng nước ngọt, mình cá có từ 6 đến 8 chấm đen, còn vi cá thì màu hồng. Cá mát nhỏ con chỉ bằng hai ba ngón tay người lớn. Con lớn nhất cũng chỉ nặng từ 0,5kg đến 0,8kg. Loài cá này sống thành từng đàn ở các khe đá và nơi có dòng nước chảy xiết, chúng thường đi kiếm ăn vào ban đêm. Từ chập tối trở đi cá bắt đầu theo nhau đi tìm kiếm các loại côn trùng có trên mặt nước hay các loại rong tảo bám trong bờ bụi. Ăn no rồi chúng kéo nhau đi tìm bầu bạn trong dòng nước.
Bắt đầu từ tháng 8 âm lịch là mùa cá mát. Ở vùng nông thôn ven sông giăng, các cụ xưa thường kén cá mát cho con gái con dâu ăn sau khi sinh nở bởi cá mát vừa lành vừa bổ, thịt lại thơm ngon, mỡ béo và ít xương và loài cá này được coi là món ăn ngon chỉ sau tương và nhứt của người dân nơi đây. Đặc biệt là lợi sữa hạn chế các chứng bệnh tim mạch rất thích hợp với sức khỏe các bà mẹ cho con bú, các cụ có tuổi và các người béo phì.
Tục ngữ miền trung ngày xưa có câu: " Bể, thu đao; Rào, rầm mát" cũng có nghĩa là nước mặn thì có cá thu và cá đao còn nước ngọt thì có cá rầm cá mát; cũng có nghĩa là những giống cá đó đều là những loại cá ngon nổi tiếng nên còn truyền tụng cho tới tận bây giờ. Trước đây ở các trợ miền xuôi hai bên bờ sông lam đều thấy bán cá mát. Con bé nhất cũng phải nửa ký, con to xấp xỉ một cân. Thế nhưng chẳng biết vì đâu mà cá mát ngày càng trở lên khan hiếm nữa và nhỏ đi nhiều. Có người nói do tại lòng tham của con người không biết bảo vệ nguồn lợi tự nhiên đã đánh bắt mìn hoặc dùng kích điện ba pha nên cá không kịp sinh nở và đang có nguy cơ cạn kiệt.
Những người sành bây giờ phải đi lùng ở các chợ 32, chợ chùa, chợ giăng và các chợ nhỏ ven sông giăng mới kiếm nổi bữa cá vừa ý.
Cá mát ngon nhất là cái đầu vì đầu cá mát mềm ăn thấu cả xương, mùi vị ngon thơm bùi béo. Cư dân các xã miền núi thường mò bắt cá ngay trong các khe đá ngọn nguồn. Cá bắt được nếu ít thì kho "thơi", nhiều thì họ nướng ăn dần, nhiều hơn nữa thì mang ra chợ bán lấy tiền mua thứ khác. Cá mát kho hay rán đơn giản như những loài cá khác. Phi hành mỡ rồi rán cho khô ròn, con cá vàng ươm trông đã muốn ăn rồi. Nhưng theo cách nấu miền trung thì họ còn phải giã tỏi, thái ớt, bỏ tiêu hòa vào nước mắm ngon hoặc tương nam đàn rồi chút tất cả vào chảo cá nóng trên bếp, trộn đều lên một chập nữa cho ngấm gia vị. Lúc này chảo cá bốc khói thơm ơi là thơm.
Thế là xong món cá rán và ta chỉ việc bày ra mâm nhấm nháp với bia hay rượu tùy lòng ai muốn. Cá mát còn cách ăn nướng nhưng phải có que tre tươi kẹp từ đầu tới đuôi từng con một rồi đổ than hoa vào chỗ nào có thể chứa và có vỉ sắt phủ trùm lên trên rồi mới đặt kẹp cá lên vừa quạt vừa nướng lật lại trở đều hai mặt cho tới khi thấy cá vàng ươm chảy mỡ tỏa thơm là được.
Cá nướng sẵn mua ngoài chợ về chủ yếu là đem kho bằng cách xào hành mỡ rồi đổ cá nướng vào và lật trở đều hai mặt. Ít phút sau đổ nước mắm hoặc tương nam đàn đã hòa đủ cay tiêu tỏi cho ngập chảo cá rồi đun nhỏ lửa cho tới khi nước cạn sền sệt thì thôi.
Các quán hàng ăn vùng thượng nghệ an thường có món cá mát kho hoặc rán làm theo những kiểu cách trên ăn cũng ngon như cá biển ở nhà. Thành phố Vinh mới có rải rác một vài nhà hàng lớn đưa cá mát vào thực đơn trong mùa, những ngày tháng khác không có vì giống cá này đã trở lên quý hiếm.
Con sông giăng đầu nguồn nước trong xanh, rừng cây bạt ngàn hoa đồng cỏ dại xum xuê lại thêm những con cá mát béo lành thơm ngon thật là quý hiếm. Cảm ơn thiên nhiên đã ban tặng cho một vùng đất nước miền trung cảnh quan hùng vĩ và miếng ngon sông suối không phải nơi nào cũng có được.
